Lesbrief Stijfsel: Het Zaanse Witte Goud
[Stijfsellab] [Cultuurmenu Zaansteeek]
Op schilderijen van beroemde Nederlandse schilders uit de Gouden Eeuw staan rijke mensen afgebeeld met mooie witte kragen. Wat elk Zaans kind moet weten, is dat die witte kragen zo mooi in vorm bleven door het witte stijfsel dat in de Zaanstreek in grote hoeveelheden met de beste kwaliteit werd gemaakt voor Amsterdam, voor heel Engeland en voor de Verenigde Staten van Amerika.
Tijdens het bezoek aan het Hemlab wordt aan het thema ruim aandacht besteed en gaan de leerlingen stijfsel uit aardappelen isoleren. Het stijfsel wordt in het laboratorium meteen gebruikt en getest. Deze workshop is prima te combineren met bijvoorbeeld:
- de rondleiding “Proef de Gouden Eeuw in het Rijksmuseum;
- een groepsgesprek over de Nachtwacht in de klas;
- de workshop “De kracht van Kragen” op school onder leiding van textielkunstenaar Nathalie Prins-van Duin.
Ook de gidsen in het Rijksmuseum en Nathalie Prins-van Duin geven speciale aandacht aan het thema Stijfsel, Het Zaanse Witte Goud.
Bezoek aan het Hemlab
bij binnenkomst op het Hemlab doen de leerlingen een witte onderzoekersjas aan en plakken ze hun naamstickers op. De docent ontvangt per e-mail een verzoek voor het opsturen van de namenlijst.
Op het laboratorium gelden speciale regels. Die worden aan het begin van het bezoek met de leerlingen doorgenomen.
Leerlingen met lang los haar moeten hun haar vastmaken in een paardenstaart, vlecht, knot of in een petje doen. Dit graag vooraf vragen aan de ouders.
De leerlingen gaan in groepjes van 2 stijfsel uit aardappelen isoleren (onttrekken). Dat doen ze in verschillende stappen. Aan het eind maken ze van de stijfsel eerst stijfsellijm. De lijm testen ze op papier en textiel.
De leerlingen noteren in een Stijfselboekje de metingen en waarnemingen van hun het proces. De leerlingen kunnen de zetmeelkorrels in aardappel met jodium aantonen en bekijken onder een vergrootglas of microscoop.
Aan het eind nemen de leerlingen het gemaakte stijfselbezinksel en stijfsellijm mee naar school.
Aan de slag met stijfsel op school
De leerlingen nemen de lijm in afgesloten potjes mee. Ook nemen ze vochtig stijfsel mee naar school.
- De stijfsellijm kan op school gebruikt worden om mee te lijmen. De lijm is nu 3 dagen te bewaren, Het Hemlab is een onderzoek getart om uit te zoeken hoe de stijfsellijm langer bewaard kan worden.
- Het stijfselbezinksel is nog vochtig en wordt op school gedroogd op een warme droge plek. Het wordt dan een wit poeder en kan heel bewaard worden.. Het kan later worden gebruikt om lijm van te maken of om stof te verharden of te verstevigen. Je kunt er bijvoorbeeld ruimtelijke objecten mee maken van textiel. Als er nog weinig stijfsel over is, dan kan er ook van aardappelmeel stijfsel gemaakt worden.. Aardappelmeel is goedkoop en in iedere supermarkt verkrijgbaar.
Rondleiding Rijksmuseum: Proef de Gouden Eeuw
Vooraf en na het bezoek van het Stijfsellab in het Hemlab is een rondleiding Proef de Gouden Eeuw in het Rijksmuseum een uitstekende aanvulling op het thema Stijfsel, het Zaanse Witte Goud, want op ons verzoek besteden de gidsen extra aandacht aan het Thema. Tijdens de rondleidng mogen de leerlingen al hun zintuigen gebruiken tijdens de kennismaking met het dagelijks leven uit de Gouden Eeuw. Ze proeven de specerijen uit verre landen, ruiken het atelier van een meesterschilder, voelen de jurken van rijke dames en luisteren naar instrumenten uit de 17de eeuw.
- De rondleiding kost voor 15 leerlingen € 82,50
- Met de Museumpleinbus worden de leerlingen (groep 6,7,en 8) gratis vervoerd.
- Let op de bus rijdt alleen voor minimaal 45 leerlingen. En er zijn maximaal 60 zitplaatsen voor leerlingen en begeleiders!
- De rondleiding en de bus zijn te boeken via museumpleinbus.digitalezaken.nl
- Na bevestiging van de datum en het tijdstip door het Rijksmuseum vraagt u de gidsen om aandacht te besteden aan het thema Stijfsel, het Zaanse Witte Goud. Dat doet u door een e-mail te sturen aan T.Gerbrandy@rijksmuseum.nl met de reserveringsgegevens en de vermelding dat het bezoek plaatst vindt met het thema Stijfsel, het Zaanse Witte Goud van het Hemlab.
Kringgesprek: Wat is er Zaans aan de Nachtwacht?
Als voorbereiding op het bezoek aan het Hemlab kan met de groep de Nachtwacht bespreken worden in de klas.
Download De Nachtwacht: De Nachtwacht
Vraag de kinderen goed te kijken en te vertellen wat ze zien. Bereid je zelf voor met de Schooltelevisieaflevering De Nachtwacht van Rembrandt van Rijn
- Wat zie je op het schilderij?
- Zie je dieren op het schilderij?
(Een hond, een dooie kip en misschien wel meer) - Wie heeft het geschilderd?
(Rembrandt) - Waar vind je letters op het schilderij?
(De handtekening van Rembrandt staat onder de voet van het meisje)
(Rechtsboven in het donker vind je de namen van opdrachtgevers van het schilderij) - Wat doet iedereen op het schilderij?
- Welke geluiden zou je kunnen horen?
- Wie zijn die mannen op het schilderij?
(Je ziet een groep mannen. Ze zijn samen een een schutterij in Amsterdam. Zij beschermden en verdedigden de stad bij een aanval door rondzwervende roversbenden of vreemde legers. Ook zorgden ze in de stad voor orde, en zorgden er voor dat branden werden geblust. Je kan ze dus vergelijken met tegenwoordig de politie, brandweer en het leger.) - Wat voor kleding dragen ze op het schilderij?
- Wat zou er Zaans op dit schilderij kunnen zijn?
(De mooie witte kragen. Ze blijven zo mooi stevig door stijfsel dat in Jisp, Wormer, Oostzaan, Koog aan de Zaan en Zaandam werd gemaakt uit graan. In de Zaanstreek waren vroeger tientallen stijfselhuizen waar meer dan 3 miljoen pond stijfsel per jaar werd gemaakt. De Zaankanters maakten niet alleen al het stijfsel voor Amsterdam en Haarlem, maar ook alle stijfsel voor heel Engeland en de Verenigde Staten.) - Wie weet wat stijfsel is?
(Het is zetmeel, een wit poeder. Je kunt het zelf maken uit tarwe(meel), mais, rijst of aardappelen. Dat ga je ontdekken in het Stijfsellab van het Hemlab.) - Wat kan je van stijfsel maken?
(Behangsellijm, papier-maché, stijfsel om kragen en servetten stevig te maken. En je kunt er oobleck mee maken.)
Textielworkshop: De kracht van Kragen
Speciaal voor het programma Stijfsel: Het Zaanse Witte Goud heeft textielkunstenaar Nathalie Prins-van Duin de workshop “De kracht van Kragen” ontwikkeld. De workshop vindt plaats op school.
Door de geschiedenis heen werden kragen gebruikt om een boodschap over te brengen. De grote witte kragen op schilderijen uit “de Gouden Eeuw” kent iedereen wel. Maar hoe maak je deze eigenlijk en wat vertellen ze?
De grote kragen blijven zo mooi uitstaan door het gebruik van stijfsel. Dit stijfsel werd tussen de 16e eeuw en 1945 gemaakt in de Zaanstreek en was heel belangrijk voor de Zaanse economie. Het Zaanse Witte Goud.
De combinatie van vorm, grote, stijfsel, materiaal en techniek geven de kraag betekenis. Samen onderzoeken de leerlingen de kracht en de betekenis van de kraag door de geschiedenis heen. Hierdoor ontwikkel je inzicht in wat in welke periode belangrijk is en wat voor speciale rol
kleding hierin heeft.
De leerlingen maken zelf een molensteenkraag in de vorm die in “de Gouden Eeuw” gebruikelijk was. Hierbij maken ze gebruik van linnen, stijfsel, bijvoorbeeld gemaakt in het Hemlab, naaitechnieken om vorm te geven tot het gewenste eindproduct er is.
De leerlingen ontwerpen en maken een kraag voor deze tijd met gebruik van al de geleerde kennis van de voorgaande lessen. De gemaakte kragen worden geëxposeerd in school en zijn uiteraard eigendom van de maker.
De gidsen in het Rijksmuseum zouden het prachtig vinden als de leerlingen met mooie kragen de Rondleiding: Proef de Gouden Eeuw zouden bezoeken.
- Workshop: de Kracht van Kragen
- op school
- 3 lessen van 90 minuten per les
- Groep 5, 6, 7, 8
- Maximaal 15 leerlingen
- Kosten: € 255,00
- 1 begeleider vanuit school
- Thema’s: Kostuumgeschiedenis, Vormgeving, Techniek, Zaans Cultureel Erfgoed en Industrie
- Textielkunstenaar: Nathalie Prins – van Duin
- Reserveren en meer informatie binnenkort op www.tanade.nl
Overige lesinformatie
Zaanwiki: stijfselfabricage
Of neem contact op met Geert de Boer, 06-17165114, info@hemlab.nl
